Warszawa 1937 r. Nad Europą wisi widmo faszyzmu. Miastem trzęsie żydowski gang, prym wiedzie w nim bokser, Jakub Szapiro... Ekranizacja "Króla" na podstawie głośnej i wielokrotnie nagradzanej książki Szczepana Twardocha, to jedna z najbardziej oczekiwanych kulturalnych premier tej jesieni. Dla wszystkich tych, którzy chcą zgłębić tajemnice i realia Warszawy okresu dwudziestolecia międzywojennego - lista 10 książek, które warto nadrobić.
Juliusz Kaden-Bandrowski, "Generał Barcz" (1923)
Powieść polityczna Juliusza Kadena-Bandrowskiego opublikowana w 1923 r. Opowiada o tworzeniu się i umacnianiu władzy w pierwszych miesiącach niepodległego państwa. Jest to zarazem kronika pierwszych tygodni i miesięcy istnienia Polski niepodległej, a zarazem demaskatorskie studium mechanizmów i metod walki politycznej, zdobywania i utwierdzania władzy. Akcja powieści rozgrywa się pomiędzy jesienią 1918 i jesienią 1919 r. Do jej skonstruowania Kaden posłużył się rzeczywistymi wydarzeniami z pierwszych lat niepodległej Polski, m.in. obaleniem władzy austriackiej w Krakowie, zamachem Januszajtisa i sprawą Biura Prasowego Naczelnego Dowództwa. Jednak przedstawione w utworze wydarzenia odbiegają chronologią od ich rzeczywistych pierwowzorów.
Aleksander Błażejowski, "Czerwony Błazen" (1925)
Warszawa, pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości. W kabarecie Złoty Ptak przy ulicy Marszałkowskiej występuje Czerwony Błazen. Nikt nie wie, kim jest, gdyż twarz skrywa za maską. Na scenie wyśmiewa polityków, urzędników i dorobkiewiczów. Jego występy przerwą jednak tragiczne wydarzenia. Czy sprawie podołają prokurator Gliński i komisarz Borewicz (!)?
"Czerwony Błazen" Aleksandra Błażejowskiego uznawany jest za najstarszy polski kryminał. Jeszcze przed wojną wydany był trzy razy oraz sfilmowany w reżyserii Henryka Szaro z udziałem gwiazd polskiego kina, m.in. Eugeniusza Bodo i Nory Ney. Po wojnie Czerwony Błazen trafił na listę książek zakazanych, a o Błażejowskim zupełnie zapomniano – autor został zamordowany przez NKWD w 1940 roku. Po latach znów możemy zapoznać się z kulisami życia przedwojennej stolicy.
Tadeusz Dołęga-Mostowicz, "Kariera Nikodema Dyzmy" (1932)
Jedna z najsłynniejszych powieści polskich, w której wykreowany został jeden z kultowych bohaterów popkultury.
Nikodema Dyzmę spotykamy w obskurnej spelunie, gdzie próbuje zarobić na chleb, grając na mandolinie. Do Warszawy przybył z Kresów w poszukiwaniu pracy. Wcześniej był urzędnikiem na poczcie, ale w wyniku kryzysu stracił tę pracę, teraz też nie wiedzie mu się w szukaniu nowego zajęcia. W wyniku przypadkowego zdarzenia w jego ręce trafia zaproszenie na raut dyplomatyczny, który ma się odbyć w Hotelu Europejskim. Dyzma decyduje się tam pójść, mając nadzieję, że wmiesza się w tłum gości i dobrze naje. Na przyjęciu stara się nikomu nie wadzić, jednak w pewnym momencie jakiś gość uderzeniem w łokieć wytrąca mu z ręki talerz z sałatką, Dyzma reaguje na to bardzo ostro, czym niespodziewanie zdobywa podziw oraz spore pieniądze, jako zadatek przyszłej pracy…
Powieściowy pierwowzór "Kariery Nikodema Dyzmy" zrodził się z potrzeby... zemsty. Tadeusz Dołęga Mostowicz, jako młody dziennikarz popełnił artykuł, w którym niezwykle krytycznie odniósł się do rządów Józefa Piłsudskiego. Poirytowany marszałek postanowił oduczyć bezczelnego pismaka nieeleganckiego stylu, nasyłając na niego swoich podwładnych. Skatowany autor wpadł wówczas na pomysł napisania powieści będącej satyrą na polityczny salon dwudziestolecia. Głównym bohaterem uczynił bezrobotnego urzędniczynę z prowincji, który w zawrotnym tempie osiąga sukces na szczytach władzy.
Maria Kuncewiczowa, "Dyliżans warszawski" (1935)
Wydany cztery lata przed wybuchem II wojny światowej "Dyliżans..." to zbiór reportaży o przedwojennej Warszawie, reportaży jednak nieortodoksyjnych, swobodnie skłaniający się ku bardziej eseistycznej formule szkicu literackiego. Sama Kuncewiczowa pisała: "Dyliżans warszawski" jest jedyną moją książką, której egzemplarza nie oglądałam od czasu rozstania z mieszkaniem na Placu Trzech Krzyży we wrześniu 1939 r. i która przez to stała się dla mnie atomem spalonego miasta. Zbiór ten to relacja z życia w wielki mieście - ale nie elit lub bohemy, a klasy średniej czy niższych warstw społecznych. Społeczeństwo stanowi dla Kuncewiczowej główny temat jej obserwacji i to właśnie je tak wnikliwe portretuje. Pisze o kwestiach ekonomicznych, sprawach sierot czy służących, ale także kinie, teatrze, wizytach w zoo, na meczu bokserskim czy u fryzjera.
Pola Gojawiczyńska, "Rajska jabłoń" (1937)
Dalsze losy popularnych "Dziewcząt z Nowolipek", już nie naiwnych i wrażliwych nastolatek, lecz w pełni dojrzałych kobiet, pełnych goryczy spowodowanej zawiedzionymi uczuciami i utraconymi złudzeniami. Wielka miłość, której tak bardzo pragnęły, doprowadziła jedną z nich do śmierci, drugą do usunięcia ciąży i zawarcia z wyrachowaniem małżeństwa ze starym, ale za to bogatym człowiekiem. Trzecia, opuszczona przez ukochanego, ulega popędom własnego ciała i zachciankom mężczyzn by ukoić ból samotności. Czy potrafią jeszcze odzyskać wiarę w siebie i odnaleźć szczęście?
Melchior Wańkowicz, "Ziele na kraterze" (1957)
"Ziele na kraterze" to jedna z najbardziej poczytnych książek autorstwa Melchiora Wańkowicza. Utwór ten stanowi zbeletryzowany zapis historii rodziny autora na tle czasów, w jakich przyszło jej żyć.
W charakterystyczny dla siebie sposób autor prezentuje barwne, ciekawe, pełne niespodzianek dwudziestolecie międzywojenne, będące swoistym zderzeniem polskiej tradycji z nowoczesnością i postępem, ale też trudne i niebezpieczne czasy drugiej wojny światowej i powstania warszawskiego, które na zawsze odcisnęło tragiczne piętno na rodzinie Wańkowiczów. Postacie zaprezentowane na tym tle są żywe, interesujące, wielowymiarowe, nakreślone bez prób idealizacji – i właśnie dlatego książka zaciekawia i nie pozwala pozostać obojętnym.
W 2018 r. wydawnictwo Greg przygotowało dla czytelników wydanie kompletne powieści - bez cięć i skrótów – w pełni zgodne z oryginalnym tekstem autora.
Stanisław Grzesiuk, "Boso, ale w ostrogach" (1959)
Przedwojenna Warszawa okiem młodego warszawskiego cwaniaka. Stanisław Grzesiuk, pieśniarz zwany bardem Czerniakowa, z właściwym sobie humorem i swadą portretuje przedmieścia stolicy z ich obyczajami, tradycją i swoistym kodeksem honorowym, sięgając przy tym po słownictwo i specyficzną gwarę warszawskiej ulicy.
Wydanie książki zostało wstrzymane na kilka miesięcy przez cenzurę. Wreszcie w lipcu 1959 r. książka trafiła do księgarń i, podobnie jak "Pięć lat kacetu", natychmiast zniknęła z półek. Czytelnicy i recenzenci apelowali do autora i wydawnictwa z prośbą o dodruki. A książka stała się na całe dekady lekturą obowiązkową chłopaków z warszawskich podwórek.
Po latach tekst porównano z rękopisem i przywrócono fragmenty usunięte przez cenzurę oraz wydawcę przy pierwszej publikacji. Wydanie z 2018 r. (Prószyński) zawiera fragmenty najważniejszych recenzji.
Jerzy Rawicz, "Doktor Łokietek i Tata Tasiemka" (1968)
Biografie Józefa Łokietka (urodzonego jako Judel Dan Łokieć) i Łukasza "Taty Tasiemki" Siemiątkowskiego, dwóch przedwojennych warszawskich gangsterów. Przy nich świat współczesnych mafiosów wydaje się pozbawiony polotu, ikry i sensacyjności. W międzywojennym warszawskim półświatku Doktor Łokietek i Tata Tasiemka nie mieli sobie równych. I choć nie ma co gloryfikować gangsterów, to akurat historie tych – funkcjonujących nie tylko na marginesie partii – PPS-owców warte są przypomnienia. Jesienią 2016 roku na karty "Króla" wciągnął ich Szczepan Twardoch.
Grzegorz Kalinowski, "Pogromca grzeszników" (2017)
Warszawa, rok 1930. Wpływowa prostytutka i burdelmama, Madame Gala, zostaje brutalnie zamordowana. Wszystkie tropy wskazują na porachunki w półświatku lub na krwawą zemstę. Sprawę prowadzi aspirant Kornel Strasburger, który ma opinię śledczego tyleż utalentowanego, co niezdyscyplinowanego. Żartowniś, zwany przez kolegów Dodkiem, wpada jednak w tarapaty, bo postępów w śledztwie nie ma, a trupów przybywa. Giną kolejni sutenerzy i prostytutki. Prasa i przełożeni Strasburgera szybko wiążą sprawę z krwawym alfons-pogromem z czasu rewolucji 1905, a jako sprawcę typują Goliata, żydowskiego bandytę i zapaśnika. Zamiast oczekiwanych awansów aspirantowi i jego podwładnemu, przodownikowi Stolarczykowi, grozi zesłanie na prowincję. Tymczasem nie brakuje chętnych, by w czasach sanacyjnej dobrej zmiany zrobić ze sprawy nowego alfons-pogromu trampolinę do awansu i kariery.
Wkraczamy w grzeszny świat prostytutek i sutenerów, upadłych przestępców i błyskotliwych, lecz całkowicie bezwzględnych prawników. To świat karierowiczów i ludzi, którzy za powodzenie swojej misji zapłacą każdą cenę. Wygrany bierze wszystko, przegrany może nie tylko pożegnać się z karierą, ale i stracić życie – oto Warszawa roku 1930.
Tadeusz Dołęga Mostowicz, "Abstynenci z premedytacją" (2019)
Tom poświęcony życiu kulturalnemu dwudziestolecia międzywojennego, który jest barwnym świadectwem epoki. Niezwykła jest zwłaszcza aktualność i ponadczasowość zjawisk, o których pisał Tadeusz Dołęga-Mostowicz w swoich felietonach. O odwiecznym "upadku kultury", tajemnicach teatralnej garderoby, związkach sztuki z polityką, o sztuce na poważnie i mniej poważnie – o tym wszystkim przeczytać można w trzecim tomie tekstów publicystycznych autora "Kariery Nikodema Dyzmy".